"W kręgu łódzkich Żydów"

Dzisiaj rozpoczniemy kolejny (drugi) spacer z mojego przewodnika. Trasa ta nosi tytuł "W kręgu łódzkich Żydów". Oto jej przebieg:

Stary Rynek – Kościół WNMP – Posterunek Kripo, pl. Koscielny 4 – powrót przez rynek – Pomnik Dekalogu – dawna zajezdnia tramwajowa – Pałac Biedermannów – browar – Park Helenów – Dw. Północny – Kuźnia Romów – Park Ocalałych – Pomnik „Pękniętego serca” – Cmentarz Żydowski – Stacja Radegast

Trasa stanowi kontynuację poprzedniego spaceru. Zaczyna siew miejscu, gdzie rodziła się historia Żydów w Łodzi, kontynuuje swój bieg doliną rzeki Łódki, by potem skierować się na północny wschód, ku miejscu spoczynku tysięcy znamienitych mieszkańców miasta wyznania mojżeszowego. Dzieje utworzonego w czasie okupacji hitlerowskiej Litzmannstadt Getto staną się tematem wędrówki, przerywanej miejscami opowieścią o znanych łódzkich fabrykantach.

7. Stary Rynek

Stanowił centralny punkt zabudowy rolniczej Łodzi, w którym odbywał się handel w dni targowe oraz dwa coroczne jarmarki. W 1585 r. wybudowano tu drewniany ratusz, a w pobliżu powstała szkółka miejska oraz karczma. Murowane domy zaczęto stawiać dopiero w XIX wieku. Targ na Starym Rynku został zlikwidowany w Międzywojniu i przeniesiony na Bałucki Rynek. W czasie wojny plac ten stał się integralną częścią getta żydowskiego. 

Po 1945 r. większość starych domów uległa rozbiórce a na ich miejscu postawiono proste w formie i dekoracji budynki. W podcieniach mieszczą się sklepy, poczta, restauracja, Galeria Bałucka oraz Stowarzyszenie Przyjaciół Starego Miasta. Część południowa łączy się bezpośrednio z parkiem Staromiejskim. Ciekawostkę stanowi rysunek wykonany techniką sgraffito na budynku przy ul. Podrzecznej 2 oraz kamień na rynku, z tablicą zawierającą fragment dokumentu lokacyjnego miasta

Litzmannstadt Getto

Historia getta formalnie rozpoczęła się 8 lutego 1940 r., kiedy prezydent policji Johann Schafer wydał rozporządzenie w sprawie utworzenia w okupowanej Łodzi żydowskiego getta. Miasto nosiło wówczas nazwę Litzmannstadt od imienia Karla Litzmanna – dowódcy wojsk niemieckich, zwycięskich w czasie I w.ś. pod Brzezinami. Samo getto zostało utworzone 30 kwietnia 1940 r. i miało powierzchnię 4,13 km². Z obszaru wyłączono ulice Zgierską i Limanowskiego, co pociągnęło za sobą konieczność wybudowania trzech pieszych kładek. W czerwcu 1940 r. obszar ten zamieszkiwało 160 tysięcy osób, co dawało niewyobrażalne zagęszczenie ludności – 42 tysiące osób na km². 

W następnym roku, w wyniku decyzji Himmlera przesiedlono około 20 tysięcy Żydów z terenu Czech, Austrii, Niemiec i Luksemburga. Nadzór nad gettem łódzkim sprawował z ramienia hitlerowskiego Zarządu Miasta, powołany do tego celu Wydział Miasta z Hansem Biebowem na czele. Dla stworzenia pozorów autonomii utworzono żydowski samorząd, któremu przewodniczył Przełożony Starszeństwa Żydów, Chaim Mordechaj Rumkowski. Nadzór i utrzymywanie porządku leżało w gestii formacji policyjnych: Kripo, Schupo i Gestapo. Bardzo silnie była rozbudowana wewnętrzna administracja getta, która liczyła do 14 tysięcy pracowników. Aż do likwidacji Biebowowi udało się stworzyć wydajne i wzorcowe „przedsiębiorstwo” oparte na wyzysku i grabieży żydowskiej ludności, która masowo ginęła z głodu oraz chorób. Do pracy w jednym z 93 resortów zobowiązani byli wszyscy w wieku między 10 a 65 rokiem życia. Z biegiem czasu chorych, starych i niezdolnych do pracy deportowano wprost do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. W okresie od 16 stycznia do 12 września 1942 r. zamordowano łącznie blisko 73 tysiące osób w ramach akcji masowej zagłady Żydów. Kolejna fala transportów do obozów trwała od 23 czerwca do 14 lipca 1944 r. i była związana z decyzją władz hitlerowskich o likwidacji getta. Holocaust Żydów z łódzkiego getta zakończył się 29 sierpnia 1944 r.

Chaim Mordechaj Rumkowski (1877–1944). Przełożony Starszeństwa Żydów w getcie Litzmannstadt. Urodził się w Ilnie, na ziemi witebskiej. Po raz pierwszy przybył do Łodzi w 1898 r. Był działaczem syjonistycznym, członkiem zarządu gminy żydowskiej, angażował się w pracę placówek oświatowych i opiekuńczych. Niemcy mianowali go w październiku 1939 r. Przełożonym Starszeństwa Żydów, którą to funkcję pełnił aż do likwidacji getta. W sierpniu 1944 r. został wywieziony do Auschwitz-Birkenau, gdzie zginął w komorze gazowej. Do dziś jego postać budzi liczne kontrowersje. Rumkowski jest także bohaterem powieści, m.in. „Króla Żydowskiego” Lesliego Epsteina, „Fabryki muchołapek” Andrzeja Barta, czy "Biedni ludzie z miasta Łodzi" Steve'a Sem-Sandberga.